YASAL ÇALIŞMA SÜRESİ KAÇ SAATTİR? FAZLA ÇALIŞMAYA GİRİŞ VE KANUNİ SINIRLAR
Çalışma süresi kural olarak işçinin işini görmek dolayısıyla işverenin emrine girdiği andan, işverenin emrinden çıktığı ana kadar geçen süredir. Çalışma süresinden sayılan haller İş Kanunu’nun 66. Maddesinde düzenlenmiştir. İşveren tarafından başka bir yere gönderilen işçinin yolda geçen süresi bu duruma örnek verilebilir.
Hukukumuzda genel bakımdan çalışma süresi haftada en çok kırk beş saattir. Ancak, çalışma süreleri işçinin lehine olmak kaydıyla (örneğin; toplu iş sözleşmeleri ile) daha az olarak belirlenebilir. Kanun koyucu çalışma sürelerine ilişkin bazı sınırlamalar getirmiştir. Bu sınırlamalar işçinin şahsına ilişkin olup işyeri ile ilgili değildir. Örneğin, bir iş yeri 24 saat faaliyetlerine devam edebilir ancak azami gece çalışma süresi 7,5 saat olduğundan ve 24 saatlik zaman diliminin bir kısmı geceye denk geldiğinden o işyerinde çalışan işçiler vardiya sistemine göre çalışmak zorundadır.
HAFTA TATİLİ KURALI: KESİNTİSİZ DİNLENME HAKKI VE FAZLA MESAİ İLİŞKİSİ
Bir işçinin ne kadar çalıştığı; aslında o işçinin ne kadar dinlenme imkânına sahip olduğunu gösterir. İş Kanunu madde 46’ya göre “Bu Kanun kapsamına giren işyerlerinde, işçilere tatil gününden önce 63 üncü maddeye göre belirlenen iş günlerinde çalışmış olmaları koşulu ile yedi günlük bir zaman dilimi içinde kesintisiz en az yirmi dört saat dinlenme (hafta tatili) verilir.” Hafta tatilinin hangi gün olduğu önem arz etmemekle birlikte, 24 saat kesintisiz olması esastır. Bir başka deyişle, işçi haftanın 7 günü, hafta içi tam mesai hafta sonu yarım mesai çalışmakta ise bu durum, işçinin hafta tatili ücreti alacağını veya fazla çalışma alacağını doğurabilir.
45 SAATİ AŞAN HER ÇALIŞMA OTOMATİK OLARAK FAZLA MESAİ SAYILIR MI? (DENKLEŞTİRME DÖNEMİ)
Haftalık 45 saatin üzerindeki her çalışma, fazla mesai olarak değerlendirilmeyebilir. Kural olarak haftada 45 saati aşarsanız bu bir fazla çalışmadır, ama işveren denkleştirme yapıyorsa ve denkleştirme dönemi içerisinde toplam çalışma süresinin haftalara oranı 45 saati aşmıyorsa bu durum fazla çalışma olarak değerlendirilmeyebilir. Kanun koyucu İş Kanunu m.63 ile işçilere fazla çalıştırma oluşturmadan işverenlere çalışma sürelerinin denkleştirilmesi dediğimiz bu yoğun dönemi geçirmeye ilişkin bir imkân tanımıştır. Denkleştirme dönemi kural olarak 2 ay olup toplu iş sözleşmeleriyle bu süre toplu iş sözleşmeleri ile 4 aya kadar uzatılabilir.
YARGITAY'A GÖRE GÜNLÜK VE GECE ÇALIŞMA SINIRLARI: 11 SAAT VE 7,5 SAATİ AŞMAK FAZLA ÇALIŞMA SAYILIR MI?
Yargıtay’a göre haftalık 45 saati aşmasa da kanundaki azami çalışma sürelerini aşan süreler fazla çalışma olarak değerlendirilir. Örneğin bir işçinin çalışması haftalık 45 saat olmasa bile günlük çalışması 11 saati aşan veya gece çalışması 7,5 saati aşan çalışmalar fazla çalışmadır ve bu çalışmaların karşılığı ödenmesi gerekir.
FAZLA MESAİ YAPMAK ZORUNLU MU? İŞÇİNİN RIZASI NASIL ALINIR VE GERİ ÇEKİLİR?
Kural olarak, iş kanuna tabi işçilerin fazla çalışmaya katılma borcu yoktur. İşçinin o iş yerinde fazla çalışma yapması için işçinin onayı gerekmektedir. Yalnızca işveren istedi diye işçi fazla çalışma yapmakla yükümlü değildir. İşveren kural olarak, işçi fazla çalışma yapmadı diye işçinin iş sözleşmesini feshedemez. Şayet feshetmiş ise bu durum haksız fesih oluşturur. Fazla çalışma rızaya tabi bir çalışmadır. İşçi isterse bunun için imza verebilir.
Fazla çalışma yönetmeliğine göre, işçinin rızası iş sözleşmesi ile veya ayrı bir sözleşme ile alınabilir. Yine işçi, 30 gün önceden işverene bildirmek kaydıyla fazla çalışmaya ilişkin vermiş olduğu rızasını geri alabilir. İşçinin rızasını geri alması aleyhe bir durum oluşturmaz.
FAZLA ÇALIŞMA ÜCRETİ Mİ, SERBEST ZAMAN MI? KARŞILIĞI NEDİR?
İşçinin fazla çalışmasının karşılığını ücret olarak alabileceği gibi serbest zaman olarak da alabilir. Burada seçimlik hak işçiye aittir.
FAZLA ÇALIŞMA ÜCRETİ ALACAĞINDA ZAMANAŞIMI SÜRESİ KAÇ YILDIR?
Fazla çalışma ücreti, 5 yıllık zaman aşımı süresine tabidir.
FAZLA MESAİ ALACAĞI BELİRSİZ ALACAK OLARAK AÇILABİLİR Mİ?
Evet. İşçi fazla mesai yaptığını bilmekle birlikte ne kadar fazla çalışma yaptığını tespit edememiş olabilir. Bu durum fazla çalışmanın ispatı olarak işverenin uhdesinde bulunan maaş bordroları, puantaj kayıtları ile tespit edilebileceği gibi tanık anlatımlarıyla da ispatlanabilir.
Yargıtay’ın yerleşik içtihatlarına göre, işçinin fazla çalışması yalnızca tanık anlatımlarıyla ispatlanmış ise hâkimin takdir yetkisi bulunmaktadır. İşçi, hâkimin takdir yetkisini önceden bilmesi mümkün olmadığından fazla mesai alacağı belirsiz alacak davası olarak ikame edilebilir.
YARGITAY KARARLARI IŞIĞINDA FAZLA ÇALIŞMANIN İSPATI VE ÜCRET BORDROSUNUN ÖNEMİ
(Samsun BAM 8. Hukuk Dairesi, Esas No: 2018/368, Karar No: 2018/505, Karar Tarihi: 24-05-2018)
Fazla çalışma yaptığını iddia eden isçi bu iddiasını ispatla yükümlüdür. Ücret bordrolarına ilişkin kurallar burada da geçerlidir. İşçinin imzasını taşıyan bordro sahteliği ispat edilinceye kadar kesin delil niteliğindedir. Bir başka anlatımla bordronun sahteliği ileri sürülüp kanıtlanmadıkça, imzalı bordroda görünen fazla çalışma alacağının ödendiği varsayılır.
Fazla çalışmanın ispatı konusunda işyeri kayıtları, özellikle işyerine giriş çıkısı gösteren belgeler, işyeri iç yazışmaları delil niteliğindedir. Ancak, fazla çalışmanın yazılı belgelerle kanıtlanamaması durumunda tarafların, tanık beyanları ile sonuca gidilmesi gerekir. Bunun dışında herkesçe bilinen genel bazı vakıalar da bu noktada göz önüne alınabilir. İşçinin fiilen yaptığı isin niteliği ve yoğunluğuna göre de fazla çalışma olup olmadığı araştırılmalıdır.
“İmzalı ücret bordrolarında fazla çalışma ücreti ödendiği anlaşılıyorsa, isçi tarafından gerçekte daha fazla çalışma yaptığının ileri sürülmesi mümkün değildir. Ancak, isçinin fazla çalışma alacağının daha fazla olduğu yönündeki ihtirazı kaydının bulunması halinde, bordroda görünenden daha fazla çalışmanın ispatı her türlü delille yapılabilir. Bordroların imzalı ve ihtirazı kayıtsız olması durumunda, isçinin bordroda belirtilenden daha fazla çalışmayı yazılı belge ile kanıtlaması gerekir. İsçiye bordro imzalatılmadığı halde, fazla çalışma ücreti tahakkuklarını da içeren her ay değişik miktarlarda ücret ödemelerinin banka kanalıyla yapılması durumunda, ihtirazı kayıt ileri sürülmemiş olması, ödenenin üzerinde fazla çalışma yapıldığının yazılı delille ispatlanması gerektiği sonucunu doğurmaktadır.”
(Yargıtay Hukuk Genel Kurulu 2023/397 E., 2023/1163 K. , 29-11-2023 T. İlamı)
Davacı vekili davalılara ait işyerinde 07.00-19.00 ve 19.00-07.00 saatleri arasında iki vardiya usulüne göre çalışma yapıldığını, müvekkilinin de gündüz vardiyasında çalıştığını ancak haftada en az 1-2 gün çalışma saatlerine ilave olarak 1-2 saat daha çalışma yaptığını ileri sürmüş, davalı vekili ise isçilerin fazla çalışma ücretlerinin her ay tahakkuk ettirilerek ödendiğini savunmuştur.
Mahkemece hükme esas alınan bilirkişi raporunda tanık beyanlarına göre fazla çalışma süresi belirlenerek fazla çalışma ücreti hesaplanmış olmakla birlikte dosya içerisinde bir kısmı imzalı bir kısmı ise imzasız hesap pusulaları bulunmakta olup davacının imzaladığı hesap pusulalarında herhangi bir ihtirazı kaydın mevcut olmadığı, ayrıca imzalı hesap pusulalarının bazılarında fazla çalışma sürelerinin ve karşılığı fazla çalışma ücretlerinin tahakkuk ettirildiği görülmüştür.
Belirlenen tespitler karsısında öncelikle imzalı olmayan hesap pusulalarının ait olduğu aylar yönünden fazla çalışma süresinin tanık beyanlarına göre belirlenmesinde ve fazla çalışma tahakkukunun davacının gerçek ücreti üzerinden yapılmaması nedeniyle banka hesabına ödendiği anlaşılan tutarların hesaplanan fazla çalışma ücretinden mahsup edilmesinde bir isabetsizlik bulunmamaktadır.
Ne var ki, imzalı hesap pusulalarının fazla çalışma saatlerini içerdiği ve fazla çalışma sürelerinin de aylık 22, 29, 33, 42 ve 45 saat gibi değişkenlik göstermekle birlikte sembolik olmadığı anlaşılmaktadır. Bu nedenle davacının imzalı hesap pusulalarında belirtilen fazla çalışma saatlerinin üzerinde çalışması bulunduğunu ancak yazılı belge ile ispatlaması gerekmekte olduğundan imzalı hesap pusulalarında belirtilen çalışma saatlerinden daha fazla çalışma iddiasının ancak yazılı kayıt ile ispat edilebileceği, bunların aksinin tanık delili ile ispat edilemeyeceği kuralı dikkate alınmaksızın karar verilmesi hatalıdır.
Çalışma süresi kural olarak işçinin işini görmek dolayısıyla işverenin emrine girdiği andan, işverenin emrinden çıktığı ana kadar geçen süredir. Çalışma süresinden sayılan haller İş Kanunu’nun 66. Maddesinde düzenlenmiştir. İşveren tarafından başka bir yere gönderilen işçinin yolda geçen süresi bu duruma örnek verilebilir.
Hukukumuzda genel bakımdan çalışma süresi haftada en çok kırk beş saattir. Ancak, çalışma süreleri işçinin lehine olmak kaydıyla (örneğin; toplu iş sözleşmeleri ile) daha az olarak belirlenebilir. Kanun koyucu çalışma sürelerine ilişkin bazı sınırlamalar getirmiştir. Bu sınırlamalar işçinin şahsına ilişkin olup işyeri ile ilgili değildir. Örneğin, bir iş yeri 24 saat faaliyetlerine devam edebilir ancak azami gece çalışma süresi 7,5 saat olduğundan ve 24 saatlik zaman diliminin bir kısmı geceye denk geldiğinden o işyerinde çalışan işçiler vardiya sistemine göre çalışmak zorundadır.
HAFTA TATİLİ KURALI: KESİNTİSİZ DİNLENME HAKKI VE FAZLA MESAİ İLİŞKİSİ
Bir işçinin ne kadar çalıştığı; aslında o işçinin ne kadar dinlenme imkânına sahip olduğunu gösterir. İş Kanunu madde 46’ya göre “Bu Kanun kapsamına giren işyerlerinde, işçilere tatil gününden önce 63 üncü maddeye göre belirlenen iş günlerinde çalışmış olmaları koşulu ile yedi günlük bir zaman dilimi içinde kesintisiz en az yirmi dört saat dinlenme (hafta tatili) verilir.” Hafta tatilinin hangi gün olduğu önem arz etmemekle birlikte, 24 saat kesintisiz olması esastır. Bir başka deyişle, işçi haftanın 7 günü, hafta içi tam mesai hafta sonu yarım mesai çalışmakta ise bu durum, işçinin hafta tatili ücreti alacağını veya fazla çalışma alacağını doğurabilir.
45 SAATİ AŞAN HER ÇALIŞMA OTOMATİK OLARAK FAZLA MESAİ SAYILIR MI? (DENKLEŞTİRME DÖNEMİ)
Haftalık 45 saatin üzerindeki her çalışma, fazla mesai olarak değerlendirilmeyebilir. Kural olarak haftada 45 saati aşarsanız bu bir fazla çalışmadır, ama işveren denkleştirme yapıyorsa ve denkleştirme dönemi içerisinde toplam çalışma süresinin haftalara oranı 45 saati aşmıyorsa bu durum fazla çalışma olarak değerlendirilmeyebilir. Kanun koyucu İş Kanunu m.63 ile işçilere fazla çalıştırma oluşturmadan işverenlere çalışma sürelerinin denkleştirilmesi dediğimiz bu yoğun dönemi geçirmeye ilişkin bir imkân tanımıştır. Denkleştirme dönemi kural olarak 2 ay olup toplu iş sözleşmeleriyle bu süre toplu iş sözleşmeleri ile 4 aya kadar uzatılabilir.
YARGITAY'A GÖRE GÜNLÜK VE GECE ÇALIŞMA SINIRLARI: 11 SAAT VE 7,5 SAATİ AŞMAK FAZLA ÇALIŞMA SAYILIR MI?
Yargıtay’a göre haftalık 45 saati aşmasa da kanundaki azami çalışma sürelerini aşan süreler fazla çalışma olarak değerlendirilir. Örneğin bir işçinin çalışması haftalık 45 saat olmasa bile günlük çalışması 11 saati aşan veya gece çalışması 7,5 saati aşan çalışmalar fazla çalışmadır ve bu çalışmaların karşılığı ödenmesi gerekir.
FAZLA MESAİ YAPMAK ZORUNLU MU? İŞÇİNİN RIZASI NASIL ALINIR VE GERİ ÇEKİLİR?
Kural olarak, iş kanuna tabi işçilerin fazla çalışmaya katılma borcu yoktur. İşçinin o iş yerinde fazla çalışma yapması için işçinin onayı gerekmektedir. Yalnızca işveren istedi diye işçi fazla çalışma yapmakla yükümlü değildir. İşveren kural olarak, işçi fazla çalışma yapmadı diye işçinin iş sözleşmesini feshedemez. Şayet feshetmiş ise bu durum haksız fesih oluşturur. Fazla çalışma rızaya tabi bir çalışmadır. İşçi isterse bunun için imza verebilir.
Fazla çalışma yönetmeliğine göre, işçinin rızası iş sözleşmesi ile veya ayrı bir sözleşme ile alınabilir. Yine işçi, 30 gün önceden işverene bildirmek kaydıyla fazla çalışmaya ilişkin vermiş olduğu rızasını geri alabilir. İşçinin rızasını geri alması aleyhe bir durum oluşturmaz.
FAZLA ÇALIŞMA ÜCRETİ Mİ, SERBEST ZAMAN MI? KARŞILIĞI NEDİR?
İşçinin fazla çalışmasının karşılığını ücret olarak alabileceği gibi serbest zaman olarak da alabilir. Burada seçimlik hak işçiye aittir.
FAZLA ÇALIŞMA ÜCRETİ ALACAĞINDA ZAMANAŞIMI SÜRESİ KAÇ YILDIR?
Fazla çalışma ücreti, 5 yıllık zaman aşımı süresine tabidir.
FAZLA MESAİ ALACAĞI BELİRSİZ ALACAK OLARAK AÇILABİLİR Mİ?
Evet. İşçi fazla mesai yaptığını bilmekle birlikte ne kadar fazla çalışma yaptığını tespit edememiş olabilir. Bu durum fazla çalışmanın ispatı olarak işverenin uhdesinde bulunan maaş bordroları, puantaj kayıtları ile tespit edilebileceği gibi tanık anlatımlarıyla da ispatlanabilir.
Yargıtay’ın yerleşik içtihatlarına göre, işçinin fazla çalışması yalnızca tanık anlatımlarıyla ispatlanmış ise hâkimin takdir yetkisi bulunmaktadır. İşçi, hâkimin takdir yetkisini önceden bilmesi mümkün olmadığından fazla mesai alacağı belirsiz alacak davası olarak ikame edilebilir.
YARGITAY KARARLARI IŞIĞINDA FAZLA ÇALIŞMANIN İSPATI VE ÜCRET BORDROSUNUN ÖNEMİ
(Samsun BAM 8. Hukuk Dairesi, Esas No: 2018/368, Karar No: 2018/505, Karar Tarihi: 24-05-2018)
Fazla çalışma yaptığını iddia eden isçi bu iddiasını ispatla yükümlüdür. Ücret bordrolarına ilişkin kurallar burada da geçerlidir. İşçinin imzasını taşıyan bordro sahteliği ispat edilinceye kadar kesin delil niteliğindedir. Bir başka anlatımla bordronun sahteliği ileri sürülüp kanıtlanmadıkça, imzalı bordroda görünen fazla çalışma alacağının ödendiği varsayılır.
Fazla çalışmanın ispatı konusunda işyeri kayıtları, özellikle işyerine giriş çıkısı gösteren belgeler, işyeri iç yazışmaları delil niteliğindedir. Ancak, fazla çalışmanın yazılı belgelerle kanıtlanamaması durumunda tarafların, tanık beyanları ile sonuca gidilmesi gerekir. Bunun dışında herkesçe bilinen genel bazı vakıalar da bu noktada göz önüne alınabilir. İşçinin fiilen yaptığı isin niteliği ve yoğunluğuna göre de fazla çalışma olup olmadığı araştırılmalıdır.
“İmzalı ücret bordrolarında fazla çalışma ücreti ödendiği anlaşılıyorsa, isçi tarafından gerçekte daha fazla çalışma yaptığının ileri sürülmesi mümkün değildir. Ancak, isçinin fazla çalışma alacağının daha fazla olduğu yönündeki ihtirazı kaydının bulunması halinde, bordroda görünenden daha fazla çalışmanın ispatı her türlü delille yapılabilir. Bordroların imzalı ve ihtirazı kayıtsız olması durumunda, isçinin bordroda belirtilenden daha fazla çalışmayı yazılı belge ile kanıtlaması gerekir. İsçiye bordro imzalatılmadığı halde, fazla çalışma ücreti tahakkuklarını da içeren her ay değişik miktarlarda ücret ödemelerinin banka kanalıyla yapılması durumunda, ihtirazı kayıt ileri sürülmemiş olması, ödenenin üzerinde fazla çalışma yapıldığının yazılı delille ispatlanması gerektiği sonucunu doğurmaktadır.”
(Yargıtay Hukuk Genel Kurulu 2023/397 E., 2023/1163 K. , 29-11-2023 T. İlamı)
Davacı vekili davalılara ait işyerinde 07.00-19.00 ve 19.00-07.00 saatleri arasında iki vardiya usulüne göre çalışma yapıldığını, müvekkilinin de gündüz vardiyasında çalıştığını ancak haftada en az 1-2 gün çalışma saatlerine ilave olarak 1-2 saat daha çalışma yaptığını ileri sürmüş, davalı vekili ise isçilerin fazla çalışma ücretlerinin her ay tahakkuk ettirilerek ödendiğini savunmuştur.
Mahkemece hükme esas alınan bilirkişi raporunda tanık beyanlarına göre fazla çalışma süresi belirlenerek fazla çalışma ücreti hesaplanmış olmakla birlikte dosya içerisinde bir kısmı imzalı bir kısmı ise imzasız hesap pusulaları bulunmakta olup davacının imzaladığı hesap pusulalarında herhangi bir ihtirazı kaydın mevcut olmadığı, ayrıca imzalı hesap pusulalarının bazılarında fazla çalışma sürelerinin ve karşılığı fazla çalışma ücretlerinin tahakkuk ettirildiği görülmüştür.
Belirlenen tespitler karsısında öncelikle imzalı olmayan hesap pusulalarının ait olduğu aylar yönünden fazla çalışma süresinin tanık beyanlarına göre belirlenmesinde ve fazla çalışma tahakkukunun davacının gerçek ücreti üzerinden yapılmaması nedeniyle banka hesabına ödendiği anlaşılan tutarların hesaplanan fazla çalışma ücretinden mahsup edilmesinde bir isabetsizlik bulunmamaktadır.
Ne var ki, imzalı hesap pusulalarının fazla çalışma saatlerini içerdiği ve fazla çalışma sürelerinin de aylık 22, 29, 33, 42 ve 45 saat gibi değişkenlik göstermekle birlikte sembolik olmadığı anlaşılmaktadır. Bu nedenle davacının imzalı hesap pusulalarında belirtilen fazla çalışma saatlerinin üzerinde çalışması bulunduğunu ancak yazılı belge ile ispatlaması gerekmekte olduğundan imzalı hesap pusulalarında belirtilen çalışma saatlerinden daha fazla çalışma iddiasının ancak yazılı kayıt ile ispat edilebileceği, bunların aksinin tanık delili ile ispat edilemeyeceği kuralı dikkate alınmaksızın karar verilmesi hatalıdır.